کار از ديدگاه امام علي (ع)

مقدمه:

تن آسايي و کاهلي دور کن                       بکوش و زرنج تنت سور کن

که اندر جهان گنج بي رنج نيست                 کسي را که کاهل بود گنج نيست

همه کالبد مرد را کوشش است                  اگر بخت بيدار در جوشش است

«فردوسي»

کار مهمترين عاملي است که حيات بشر، عزت و سربلندي هر فرد و اجتماعي بستگي به ميزان وجود آن دارد. کار مفهوم عامي است که شامل کليه فعل و انفعالات و هر حرکتي مي شود که از جسم و حتي روح انسان سرچشمه مي گيرد. از آنجايي که کار مايه خوشبختي و سعادت انسان است، اديان الهي حکما، انديشمندان، شعرا و صاحب نظران علوم اجتماعي و انساني به اندازه دريافت هاي خود و سرچشمه هاي فيض الهي پيرامون موضوع کار و تشويق انسانها به تلاش و فعاليت مطالبي عنوان کرده اند که اهميت و جايگاه اين امر حياتي را بخوبي روشن ساخته است..

هم اکنون در دنياي پيشرفته مهمترين موضوع کارشناسان مسائل اجتماعي و اقتصادي جهان مسئله کار و ارتقاء ميزان بهره وري است که در اين راستا به بهبود کيفيت کار و وضع قوانين کارگر و کارفرما مي انديشند و تمام مساعي خود را براي فرهنگ سازي کار و و تعميم آن به جامعه بکار گرفته اند. اما در جامعه ما که اعتقادات و حاکميت قرآن و همچنين منابع پر فيض احاديث و روايات ائمه اطهار(ع) و احکام عملي بصورت موکد به موضوع کار، قوانين و روابط متقابل کارگر و کارفرما نظر داشته مورد کم توجهي قرار گرفته است تا جايي که در شاخص ها و آمارهاي جهاني درصد بيکاري جوامع اسلامي و پائين بودن ساعات کار مفيد اين کشورها آنها را بعنوان کشورهاي در حال بحران معرفي کرده است..

در همين باره اطلاعاتي از رسانه هاي جمعي دريافت مي شود که مثلا ساعت کار رسمي هفتگي سازمان هاي کشور 52 ساعت(44 ساعت رسمي و 8 ساعت اضافه کاري) ولي در عمل فقط 7 ساعت و 8 دقيقه کار مفيد انجام مي گيرد و حتي ادعا شده که روزانه متوسط کار کارکنان دولت يک ساعت و کارکنان صنعت حداکثر 2 ساعت است در حالي که ميانگين کار مفيد در انگلستان روزانه 6 ساعت و 15 دقيقه و در پرتغال 8 ساعت و 20 دقيقه است و در مجموع کشورهاي اروپايي 7 ساعت و 20 دقيقه است، حال ساعات کار مفيد در ژاپن و کره جنوبي که به مراتب از اروپا بيشتر است جاي خود دارد. بجاست که علاوه بر تحقيقات و ريشه يابي کارشناسي شده عوامل بيکاري در جامعه اسلامي ما به رهنمودهاي تشريعي و احاديث و روايات ائمه اطهار(ع) که بي شک بخش مهمي از زندگي اجتماعي ما را تشکيل مي دهد توجه و عنايت گردد تا شايد در فعال سازي و ايجاد زمينه تحرک در قشر عظيمي از مردم که يا کار چنداني انجام نمي دهند و يا مطلقاً بيکار مي باشند مفيد واقع گردند.))

با عنايت به اهميت موضوع کار، قريب به هزار روايت از رهبران ديني در رابطه با اهميت کار و کوشش و مزمت و نکوهش بيکاري و تشويق به تلاش و فعاليت و معرفي ارزش کارگر وارد شده است. (رهبران ديني ما همه افرادي پر تلاش و پرکار بوده اند) اما در اين مقاله فقط(کار از ديدگاه امام علي(ع) بررسي خواهد شد تا انشاء ا... روشن گردد که اين رهبر شايسته بي نظير براي پيروان خود و همه انسانها در تمام اعصار موضوع کار را چگونه ارزيابي نموده و چقدر بکار اهميت داده اند و راه سربلندي و عزت انسانها را چگونه در کار و تلاش مي بينند و چقدر از افراد تنبل و بيکار اظهار تنفر مي نمايند..

در قرآن کريم حدود سيصد و شصت آيه مربوط به کار و صد و نود آيه راجع به فعل وارد شده است که اين آيات متضمن احکام(کار)، سنجش آن و مسئوليت کارگر و پاداش و کيفر آن است، که البته در اين مقاله نظر ما به کار اقتصادي است که در معيشت و رفع حوائج دنيوي موثر است گرچه اسلام عزيز، در قوانين و دستورات دنيا و آخرت هر دو را لحاظ کرده است يعني هيچ عمل دنيوي نيست که جهت اخروي آن لحاظ نشده باشد و هيچ کار آخرتي نيست مگر اينکه در امور دنيا هم موثر و مفيد واقع ميگردد و لذا اسلام دين دنيا و آخرت است که اين خود حديث مفصلي دارد.

لذا همين مطلب انگيزه اي براي نگارنده بود تا علي رغم تمام محدوديتها اقدام به جمع آوري و بررسي موضوع کار از ديدگاه امام علي(ع) نمايد.

فصل اوّل: مفاهيم

تعريف کار:

از ديدگاه عرف، کار عبارت از چيزي است که احتياج به صرف وقت و تحمل زحمت براي نيل به مقصد و هدفي داشته باشد. کار گاهي به تلاش و کوششي اطلاق مي شود که در مقابل مال و پول قرار مي گيرد. در فرهنگ اسلامي واژه هاي مترادف با کار را ميتوان با لغات سعي، عمل، فعل، کسب، کدح، جهد و صنع دانست.

کار اقتصادي عبارتست از حرکت آگاهانه و داراي تاثير در موارد اوليه که آنها را براي مفيد بودن در معيشت آدمي دگرگون مي کند.))

کار به معني متداول امروزي يعني تحمل مقررات و خواسته هاي کارفرما در قبال دريافت مزد مورد موافقت طرفين، اما همين امر در جوامع مختلف با شرايط خاصي که تابع سنن و رسوم آن جامعه است اعمال مي گردد و امروزه علاوه بر مهارت و تخصص که يکي از مهمترين عوامل رونق کار يا بيکاري در جهان است مسائل اقتصادي و ميزان پايبندي به مذاهب ميتواند انگيزه اي براي انتخاب نوع کار باشد. هر چند که دريافت مزد و ايجاد استقلال براي خود و خانواده وظيفه اي انساني و اجتماعي تلقي ميگردد اما تکاليف مذهبي و چهار چوب عملي اسلام انسان را براي کسب معاش بسوي مشاغلي هدايت مي کند که به طرف سعادت دنيا و آخرت نشانه رفته باشد و نتيجه آن مذلت و گمراهي ابدي نباشد و لذا لازم ميدانيم واژه کار را که به مجرد بيان آن در مقابل کسب معاش قرار مي گيرد از نوعي عموميت مطلق خارج و به معني اخص مکاسب و افعال مجاز شرعي براي کسب معاش قرار مي گيرد از نوعي عموميت مطلق خارج و به معني اخص مکاسب و افعال مجاز شرعي براي کسب درآمد معرفي نماييم زيرا اسلام بعضي از شغلها را حرام و درآمد از طريق کارهايي که عفت عمومي جامعه را خدشه دار مي کنند يا باعث تضييع حقوق ديگران مي شوند نامشروع مي داند و شيوه ماکياولي آنرا که همانا رسيدن به هدف با هر وسيله ممکن، را

مطرود و باطل اعلام مي کند و متذکر مي شود که کار يعني آنچه که مايه استقلال و تامين معاش خود و خانواده مي گردد و به هيچ وجه با احکام اعتقادي و عملي اسلام مغايرت و منافاتي ندارد.

تعريف رزق:

معني و مفهوم کلمه رزق که بيشتر استعمال ديني و مذهبي دارد عبارت است از وسايل زندگي، روزي آنچه سودمند است از خوردني و پوشيدني(فلياتکم برزق منه: تا براي شما از آن خوراک آورد– و نيز به معني باران بخشش، عطا، ماهيانه، حقوق و دستمزد مي باشدابن خلدون رزق را اينگونه تعريف کرده است : اگر سود حاصل از کار و اکتساب به خود آدمي بر گردد و آن را در راه مصالح و احتياجاتش مصرف کند رزق گفته مي شود.))

کلمه رزق 26 بار در قرآن کريم آمده است و منظور از آن روزي حلال و طيب است اما هدف از آوردن اين واژه اين است که در محاورات و فرهنگ عمومي رزق عبارتست از روزيي که خداوند براي عامه مخلوقات مقرر فرموده و آنان در هر شرايطي به آن خواهند رسيد البته در اينکه خداوند روزي رسان و رازق بندگان است شکي نيست ولي در قرآن کريم مي فرمايند: ليس للانسان الا ما سعي (انسان چيزي بدست نمي آورد مگر با سعي و کوشش) بنابراين دستيابي به روزي و رزق، جز در سايه کار و فعاليت امکان پذير نيست و اگر فردي به اميد دستيابي به رزق مقرر شد پروردگار بدنبال کار و تلاش نباشد خيال بيهوده اي کرده است و مصداق اين کلام حضرت امير(ع) که مي فرمايد: خردمند بکار خويش تکيه مي کند و نادان به آرزوي خويش.)

يا اينکه حضرت علي(ع) خطاب به امام حسن مجتبي مي فرمايد: هيچگاه به آرزوها تکيه نکن. مرد کار و کوشش باش. همچنين امام علي(ع) در مورد رزق مي فرمايد: درهاي رزق بسته است آن را با حرکت و فعاليت بگشايند زيرا کار باعث برکت است))

بنابراين دسترسي به رزق و روزي حلال پروردگار در سايه کار و تلاش ميسر است و بنده اي که براي کسب معاش خود تلاش نميکند از آن بي بهره خواهد ماند.

کار در اسلام:

يکي از مقدس ترين واژه هايي که در متون اسلامي مورد استفاده قرار گرفته کار مي باشد. کار در اسلام مورد تکريم قرار گرفته و مردم را بسوي آن دعوت نموده است. قرآن و سنت افرادي را که در زمين و دريا از مواهب الهي براي کسب روزي حلال استفاده و تلاش مي کنند ستوده و آنان را مردمي قابل احترام دانسته است و با کساني که در راه خدا جهاد مي کنند برابر مي داند و در مقابل افراد بيکار و تنبل را افرادي کم ارزش و غير قابل اعتماد و دور از رحمت حق معرفي مي نمايند.

خداوند در سوره اسري(آيه 12)، (الملک آيه 15)، (اعراف 10)، (حديد25)،( مائده 96) مردم را بسوي کار و تلاش و کسب روزي حلال دعوت کرده و آنرا يک واجب ديني ميداند.

در همين زمينه احاديث بسيار سودمندي از پيامبر اسلام(ص) و ائمه اطهار وجود دارند که همگي بيانگر اهميت و جايگاه رفيع کار در دين مبين اسلام است. از آنجمله